Rozwój trzylatka. Jak powinien wyglądać i jak wspierać dziecko?

Rozwój trzylatka odbywa się w kilku obszarach. Każdy z nich omawiamy w dalszej części artykułu. Dziecko w 3. roku życia rozwija się w strefach:

• fizycznej
• poznawczej
• emocjonalnej
• społecznej
• intelektualnej.

Każde dziecko rozwija się w swoim tempie. Nie ma możliwości przyspieszenia tego procesu, choć można go wspierać i stymulować na wiele sposobów, którym również się przyjrzymy. Norma rozwojowa jest pewną wskazówką co do tego, czy rozwój trzylatka przebiega prawidłowo. Tym, co powinno alarmować rodzica, są znaczne odstępstwa od tej normy. Niektóre objawy zaburzeń rozwojowych również omawiamy dalej. Pamiętaj jednak, że ten artykuł nie może zastąpić konsultacji ze specjalistą.

Wyróżniamy kilka obszarów rozwoju trzylatka. Niżej dowiesz się, co dzieje się w każdej z tych sfer w czwartym roku życia dziecka oraz jak możesz wesprzeć rozwój każdego z tych obszarów u swojego malucha. Trzylatek rozwija się dość harmonijnie we wszystkich obszarach.

Rozwój fizyczny

Rozwój fizyczny obejmuje zarówno wzrost ciała, jak i nabywanie oraz doskonalenie umiejętności w zakresie motoryk dużej i małej, a także funkcji fizycznych i biologicznych. Trzylatek szybko rośnie. Poprawia się jego zwinność. Ma już dość dobrą koordynację, która umożliwia mu podejmowanie wielu nowych wyzwań ruchowych. Ulubione czynności ruchowe dziecka w tym wieku to: bieganie, skakanie, chodzenie na czworaka, wspinanie się i zwisanie.

Katalog umiejętności 3-latka jest dość szeroki. Jak wskazuje Elżbieta Wurst w opracowaniu „Rozwój 3-latka”, codzienne czynności przychodzą mu coraz łatwiej Potrafi np.: sprawnie zejść po schodach albo mocno kopnąć piłkę. Może, ale nie musi samodzielnie się ubierać. Założy ubrania, ale raczej nie zawiąże sznurowadeł. Trzylatek może już sam jeść łyżką i widelcem oraz pić z kubka. Kredkę trzyma „dorosłym” chwytem. Rysuje linie i okręgi, chociaż nie robi tego doskonale.

Warto dawać trzylatkowi dużo samodzielności w obszarze codziennych czynności, ale też obserwować postępy i nie dawać wyzwań zbyt trudnych, frustrujących. W kontekście ubioru lepiej wybierać buty na rzepy, jeśli chcesz, aby maluch wkładał je w pełni samodzielnie.

Trzylatek jest podatny na zmęczenie pod wpływem wysiłku fizycznego oraz bodźców sensorycznych, jak hałas. Jego ciało wciąż się rozwija i potrzebuje odpowiedniej ilości odpoczynku oraz zrównoważonej aktywności fizycznej. Zapewnij trzylatkowi wystarczająco dużo czasu na regenerację i nie przeciążaj go nadmiernym wysiłkiem.

Jak wspierać rozwój fizyczny trzylatka?

• Wybieraj zabawy rozwijające motorykę małą.
• Zadbaj o codzienny ruch i aktywność fizyczną zrównoważoną odpoczynkiem.
• Wprowadź zabawy z rytmem, muzyką i ruchem.
• Umożliwiaj zabawy ruchowe na placu zabaw.
• Wprowadź drobne obowiązki.
• Dawaj samodzielność w codziennych zadaniach.

Rozwój poznawczy

Rozwój poznawczy trzylatka jest silnie powiązany z rozwojem mowy. Wcześniej to zmysły, a teraz słowa stają się źródłem wiedzy o świecie. Maluch w tym wieku zadaje dużo pytań, podejmuje gry słowne z rytmem i rymem, śpiewa pierwsze piosenki, mówi wierszyki, a nawet uczestniczy w przedstawieniach.

Wyobraźnia staje się wybujała. Zasiedlają ją niewidzialni przyjaciele, ale czasem też potwory wzbudzające lęk malucha. Trzyletnie dziecko chętnie słucha bajek i opowieści, które stymulują jego fantazję.

Trzylatek buduje proste zdania i opowiada, co się wydarzyło. Zna podstawowe kolory i kształty oraz potrafi zgodnie z nimi sortować i dopasowywać obiekty. Zaczyna również liczyć, jednak nie zawsze ze zrozumieniem, co oznacza wartość liczbowa.

Dziecko uczy się przez naśladowanie. Oznacza to, że warto robić rzeczy wspólnie, prezentować czynności nowe dla dziecka, ale też trzeba bardzo uważać na to, jakie schematy zachowań przekazujesz dziecku.

Jak wspierać rozwój poznawczy trzylatka?

• Nie przeszkadzaj trzylatkowi, nie wyręczaj go ani nie poganiaj. Codzienne czynności, które dla Ciebie są oczywiste, dla małego przedszkolaka są treningiem cierpliwości, koncentracji, pamięci oraz samokontroli.
• Daj dziecku dojść do słowa i czekaj cierpliwie, aż skończy wypowiedź. Trening mowy jest bardzo ważny na tym etapie. Nie dopowiadaj za dziecko, nie poganiaj, nie podpowiadaj słów.
• Prezentuj czynności powoli i dokładnie, aby dziecko mogło je odtwarzać.
• W tym wieku maluch może już zacząć naukę drugiego języka (w formie zabawy, bajek itp.), co jest bardzo stymulujące w obszarze poznawczym.

Rozwój emocjonalny

Emocje trzylatka to istny rollercoaster. Stany emocjonalne są krótkotrwałe, gwałtowne i zmienne. To wyjątkowo trudny czas pod względem emocji. Dziecko dopiero uczy się je nazywać. Pojawiają się emocje zupełnie nowe i niełatwe. Jak podaje psycholog Małgorzata Walaszczyk-Golec na podstawie Cieszyńska J., Korendo, M. (2017) Wczesna interwencja terapeutyczna:

W trzecim roku życia następuje rozwój emocjonalny – pojawiają się nowe dla dziecka uczucia, m.in. wstydu, poczucia winy, zakłopotania i zazdrości. Ma to ścisły związek z kształtowaniem się poczucia „ja” oraz świadomości własnej odrębności. Kształtuje się również obraz własnej osoby – pozytywny, jeśli relacje z matką i innymi członkami rodziny są prawidłowe a potrzeby emocjonalne spełniane. (…)

Bodźce emocjonalne są w dalszym ciągu trudne do kontrolowania. Większość ekspresji emocjonalnych ma podłoże impulsywne. W związku z tym nie potrafi jeszcze rozpoznać i zwerbalizować powodów, dla których, np. popchnęło kolegę lub brata. W związku z tym trzyletniemu dziecku nie zdajemy pytania: „dlaczego to zrobiłeś?”, ale za każdym razem należy samemu nazwać sytuacje i towarzyszące jej uczucia osób biorących w niej udział. Poznawanie nazw emocji ułatwia dziecku panowanie nad nimi i zwiększa jego kompetencje społeczne.

Jak wspierać rozwój emocjonalny trzylatka?

• Nazywaj emocje – swoje i dziecka. Pokazuj mu, że emocje mają swoje reprezentacje w ciele, aby zwiększać świadomość powiązań między uczuciami a reakcją organizmu.

Zobacz też: Jak rozmawiać z dzieckiem o emocjach?

• Rób miejsce na wszystkie emocje. Pamiętaj, że nie ma emocji dobrych i złych. Wszystkie są potrzebne i ważne.
• Wprowadź zabawy bazujące na technikach relaksacyjnych, pokazuj metody powrotu do równowagi. Aneta Zychma na łamach artykułu Samokontrola, elastyczność i pamięć – jak wspierać rozwój poznawczy dziecka? rekomenduje następujące ćwiczenia relaksacyjne: obserwacja własnego oddechu, wsłuchiwanie się w ciszę, leżenie w bezruchu, słuchanie ulubionej spokojnej muzyki.
• Nie wiąż zachowania dziecka ze świadomymi intencjami. Nie karaj za emocjonalne zachowania. Dziecko nie ma jeszcze kontroli nad impulsami.

Trzylatek, a więc świeżo upieczony przedszkolak, wchodzi w liczne nowe relacje społeczne. Krąg osób ważnych poszerza się. Pojawiają się koleżanki i koledzy, a także panie nauczycielki. Dziecko z jednej strony potrzebuje grupy, z drugiej wciąż mocno tęskni za mamą. Nie każdy maluch w czwartym roku życia jest gotowy na pójście do przedszkola.

Trzylatek zdobywa cenne kompetencje, a także uczy się reguł społecznych. Pojawiają się wspólne zabawy, dzielenie się, jednak trzylatek wciąż jest egocentryczny. Inne dzieci nie są pełnoprawnymi uczestnikami zabawy, lecz źródłem zabawek, a wręcz czasem zabawkami. Maluch bawi się obok innych dzieci, przy ich pomocy, np. przez naśladowanie, ale nie z nimi. Ten etap dopiero przed nim.

Jak wspierać rozwój społeczny trzylatka?

• Zabieraj dziecko na plac zabaw, aby mogło rozwijać kompetencje społeczne.
• Bawcie się w odgrywanie ról.
• Rozmawiajcie o różnych sytuacjach i uczuciach, które się pojawiły.
• Wprowadzaj zasady i egzekwuj je.

Rozwój intelektualny

Na czwarty rok życia dziecka przypada intensywny rozwój procesów poznawczych, w tym intelektualnych. W tym wieku dziecko zdobywa i przyswaja wiele informacji. Przejawia zwiększoną zdolnością do rozumienia otaczającego świata. Trzylatek przyswaja i zapamiętuje nowe fakty, a także coraz lepiej rozumie zasady i koncepty, które wcześniej były dla niego nieosiągalne.

Koncentracja uwagi wciąż jest wyzwaniem dla trzylatka. Naturalna ciekawość i potrzeba poznania otaczającego świata sprawiają, że dzieci w tym wieku łatwo przeskakują od jednego tematu do drugiego. To normalna cecha rozwojowa, naturalny element rozwoju intelektualnego.

Nieustanna ciekawość i chęć poznawania nowych rzeczy sprawia, że trzylatki często wykazują duże zainteresowanie przedszkolem, gdzie mają możliwość odkrywania nowych pomysłów, nawiązywania interakcji z rówieśnikami i uczestniczenia w zorganizowanych zajęciach edukacyjnych. Przedszkole staje się dla nich miejscem, gdzie mogą kontynuować swoją przygodę z poznawaniem świata w zorganizowany i wspierający sposób.

Jak podaje Elżbieta Wurst:

trzylatek jest w stanie nauczyć się krótkiego wierszyka, piosenki. (…) Prośby: „Pomóż”, „Mógłbyś?”, „Zgadnij”, motywują go do działania.

Jak wspierać rozwój intelektualny trzylatka?

• Czytaj i opowiadaj historie.
• Ćwiczcie pamięć przez naukę wierszyków i piosenek.
• Odpowiadaj cierpliwie na pytania.

Każde dziecko rozwija się inaczej, więc poniższa lista jest punktem odniesienia, ale nie wyrocznią. Jeśli podejrzewasz zaburzenia rozwoju swojego trzylatka, skorzystaj z poradni pedagogicznej albo pediatrycznej. Poniższa lista bazuje na publikacji: Diagnoza i wspomaganie rozwoju psychoruchowego dziecka w wieku przedszkolnym, K. Skarbek, I. Wrońska.

Rozwój ruchowy 3–latka – motoryka duża:

• Sprawnie chodzi i biega po równej powierzchni
• Wstaje z siadu i wraca do pozycji siedzącej bez użycia rąk.
• Nie używa rąk do stabilizacji ciała, więc może iść z przedmiotami w rękach.
• Stoi krótką chwilę na jednej nodze (lewej i prawej)
• Bawi się piłką: rzuca, kopie, przygarnia piłkę lądującą mu na rękach.
• Opanowuje jazdę na rowerku 3-kołowym oraz hulajnodze.
• Wspina się.
• Pokonuje schody krokiem dostawnym, korzystając z poręczy.

Rozwój ruchowy 3-latka – motoryka mała

• Używa widelca, łyżki i kubka.
• Samodzielnie korzysta z toalety, myje ręce i buzię, wyciera ręcznikiem.
• Samodzielnie rozbiera się i częściowo sam ubiera (nie zapina guzików, nie wiąże butów).
• Konstruuje proste układy przestrzenne wg. wzoru (np. mostek, ścianę).
• Rysuje proste figury: linie, okręgi, krzyżyki wg wzoru.
• Składa obrazki z części (bardzo proste puzzle, 2–3 elementy).

Rozwój emocjonalno-społeczny trzylatka

• Sygnalizuje potrzeby fizjologiczne.
• Potrafi samo lub z niewielką pomocą skorzystać z toalety.
• Samodzielnie je.
• Potrafi pić przez słomkę.
• Potrafi odkręcić i zakręcić kran.
• Wyciera ręce.
• Potrafi się rozebrać i założyć niektóre części garderoby, np. buty, luźne spodnie.
• Unika drobnych niebezpieczeństw, np. wie, że może się poparzyć.
• Samo wynajduje sobie zabawę (na krótki czas).
• Zaczyna rozumieć zasady społeczne.
• Przyswaja słownictwo nazywające emocje.
• Pojawiają się nowe emocje, np. wstydu, poczucia winy, zakłopotania i zazdrości.

Rozwój poznawczo-intelektualny 3-latka – mowa

• Składa proste zdania.
• Wypowiada się niegramatycznie, stosuje uproszczenia i przestawki.
• Szybko przyswaja słownictwo dotyczące przedmiotów z najbliższego środowiska, codziennych czynności, ze świata roślin, zwierząt, pojazdów.
• Opowiada, co widzi na obrazkach.

Rozwój poznawczo-intelektualny 3-latka – umiejętności matematyczne i logiczne

• Wyodrębnia przedmioty według kryteriów emocjonalnych (lubię – nie lubię, moje – nie moje).
• Wyklucza niepasujący element zbioru.
• Próbuje segregować wg pojedynczych cech: rozmiaru, koloru.
• Często pomija liczone przedmioty lub liczy je podwójnie.
• Zwykle wypowiada poprawnie dwa, trzy liczebniki (które zna), a kolejne podaje przypadkowo.
• Nie nadaje liczebnikom znaczenia kolejności ani ilości.
• Rozumie koncepcję odjęcia czegoś lub dodania.

Bunt trzylatka to naturalny etap rozwoju, w którym dziecko zaczyna testować granice i próbować podejmować samodzielne decyzje. Pojawia się słynne „nie”, krzyki, frustracja, napady złości – wszystko to wynika z potrzeby autonomii i braku jeszcze pełnej zdolności regulowania emocji. Bunt trzylatka to nie problem do „naprawienia”, a sygnał, że dziecko buduje swoje „ja”.

Pamiętaj, że bunt trzylatka to nie złośliwość – to próba zbudowania własnej tożsamości i potrzeba decydowania o sobie. Twoim zadaniem jest dać dziecku przestrzeń, ale i granice – spokojne, konsekwentne i pełne zrozumienia.

Bunt 2-latka a bunt 3–latka

Bunt trzylatka jest zazwyczaj bardziej złożony i świadomy niż bunt dwulatka. U trzylatka silniej wiążę się z rozwijającą się niezależnością i samoświadomością. Trzylatki testują granice i próbują zrozumieć swoją rolę w społeczeństwie, co wiąże się z większą świadomością własnego „ja” i potrzeb. U dwulatka z kolei bunt często wynika z frustracji spowodowanej ograniczonymi umiejętnościami komunikacyjnymi. Dwulatki buntują się, ponieważ nie potrafią jeszcze w pełni wyrazić swoich potrzeb i emocji słowami.

Zbuntowany trzylatek może być bardziej uparty i zorientowany na konkretny cel. Trzylatki często wyrażają niezadowolenie w bardziej zorganizowany sposób, używając słów. Bunt dwulatka natomiast jest bardziej impulsywny i mniej przewidywalny. Dwulatki mogą mieć wybuchy gniewu lub płaczu, gdy napotykają na opór lub gdy czują się niezrozumiane.

Dowiedz się więcej o buncie dwulatka.

Buntownicze zachowanie malca może mieć też związek ze skokami rozwojowymi. Dowiedz się więcej o tym, czym są skoki rozwojowe w życiu dziecka.

Niepokojące sygnały dotyczące rozwoju trzylatka mogą obejmować różne obszary. Poniżej opisaliśmy z przykładami niektóre z nich:

1. Opóźnienia w rozwoju mowy. Dziecko nie formułuje prostych zdań lub ma ograniczony zasób słownictwa w porównaniu do rówieśników. Na przykład, większość trzylatków potrafi używać prostych zdań, ale jeśli dziecko używa głównie pojedynczych słów lub nie mówi wcale, może to być powód do zmartwienia.
2. Problemy z koordynacją i motoryką. Trudności z wykonywaniem podstawowych czynności motorycznych, takich jak bieganie, skakanie czy rysowanie. Na przykład, jeśli dziecko ma problemy z utrzymaniem równowagi podczas chodzenia lub nie potrafi skakać na obie nogi, może to wskazywać na opóźnienia w rozwoju motorycznym.
3. Trudności z interakcjami społecznymi. Brak zainteresowania zabawą z innymi dziećmi lub trudności w nawiązywaniu kontaktów społecznych. Na przykład, jeśli dziecko zawsze unika interakcji z rówieśnikami i wybiera samotną zabawę, może to wskazywać na problemy w rozwoju społecznym.
4. Wycofanie lub nadmierne zachowania agresywne. Wyjątkowo wycofane lub agresywne zachowania, które są nietypowe dla tego etapu rozwoju. Na przykład, jeśli dziecko często bije, kopie, lub zachowuje się agresywnie wobec innych bez wyraźnego powodu, może to być sygnał alarmowy.
5. Problemy ze zrozumieniem i wykonywaniem poleceń. Trudności w zrozumieniu prostych instrukcji lub niemożność wykonania prostych zadań. Na przykład, jeśli trzylatek nie reaguje na proste polecenia, takie jak „przynieś zabawkę”, może to wskazywać na problemy z rozumieniem języka.
6. Zaburzenia snu i łaknienia. Nietypowe trudności ze snem, takie jak częste budzenie się w nocy, lub problemy z jedzeniem, takie jak nadmierne wybredność. Na przykład, jeśli trzyletnie dziecko regularnie budzi się w nocy i nie może ponownie zasnąć, może to wskazywać na problemy emocjonalne lub rozwojowe.

Niezwykle ważne jest, aby pamiętać, że każde dziecko rozwija się indywidualnie i niektóre różnice są normalne. Jednak jeśli zauważasz jakiekolwiek niepokojące sygnały, skonsultuj się z pediatrą, pedagogiem, psychologiem dziecięcym, aby wykluczyć ewentualne problemy lub zapewnić dziecku odpowiednią pomoc.