Rozwój psychofizyczny dziecka: charakterystyka etapów rozwoju malucha

Definicja rozwoju psychofizycznego dziecka za T. Tomaszewskim, Psychologia rozwoju człowieka (1984):

Rozwój dziecka to ciągły proces zmian strukturalnych i funkcjonalnych, zachodzących w czasie, które są wynikiem interakcji czynników biologicznych i środowiskowych. Obejmuje wzrost, dojrzewanie, rozwój psychiczny i społeczny, a także nabywanie umiejętności potrzebnych do życia w społeczeństwie.

Rozwój psychofizyczny dziecka jest stosunkowo nowym przedmiotem badań. Naukowcy pochylają się nad nim od ok. 50 lat. Szybko dostrzeżono jednak, jak ważna, a zarazem delikatna jest to materia, i jak ogromny wpływ na całe życie człowieka mają pierwsze lata. Shonkoff i Phillips autorzy From Neurons to Neighborhoods – raportu amerykańskiej National Research Council (2000) zaznaczają:

Wczesne doświadczenia życiowe mają kluczowy wpływ na rozwój mózgu, zachowań społecznych i zdolności poznawcze dziecka.

Rozwój psychofizyczny dziecka przygotowuje je do samodzielnego i sprawnego funkcjonowania w świecie. Aby dziecko osiągnęło swój pełny potencjał, rozwój nie może być zakłócony na żadnym z etapów. Nie da się żadnego z nich „przeskoczyć”. Przykładowo: maluch, który nie opanuje chodzenia, nie będzie biegał. Tak samo działa to w pozostałych obszarach rozwoju.

Ciało, umysł, sfera emocjonalna oraz relacyjna nie rozwijają się niezależnie od siebie, lecz w ścisłym powiązaniu. Zaburzenie rozwoju jednej z nich będzie negatywnie rzutowało na pozostałe. Jak zauważa A. Shaffer w publikacji Social Development (2006): 

Rozwój fizyczny i psychiczny dziecka są nierozłączne – ciało i umysł rozwijają się równolegle i we wzajemnym sprzężeniu zwrotnym.

Przykładem takiej sytuacji może być np. kłopot z rozwojem mowy. Maluch, który nie wypracuje tej umiejętności, będzie miał problemy w kontaktach międzyludzkich, a także w sferze poznawczej, nauce szkolnej, ekspresji emocji.

Aby rozwój przebiegał etapami zgodnie z tzw. normami rozwojowymi, w sposób niezakłócony i dający bazę do kolejnych postępów, jako rodzic możesz podjąć wiele działań. Podstawą jest zaspokajanie 5 kluczowych potrzeb dziecka. Troska o relację z dzieckiem, stymulujące zabawy dostosowane do wieku i możliwości czy aktywność fizyczna to tylko kilka przykładów tego, jak można oddziaływać na rozwój psychofizyczny malucha już od okresu noworodkowego i niemowlęcego – a właściwie od chwili narodzin.

Normy rozwojowe dziecka to uśrednione wartości dla danej populacji, które wskazują, jakie umiejętności i zachowania są typowe dla dzieci w różnym wieku. Warto mieć na uwadze, że jest to uogólnienie. Mało które dziecko jest idealnie przeciętne, więc drobne odstępstwa od normy nie muszą być powodem do niepokoju. Warto jednak skonsultować je z pediatrą, psychologiem dziecięcym albo innym specjalistą.

Zobacz, kiedy iść do psychologa dziecięcego i jak przebiega wizyta.

Normy rozwojowe obejmują różnorodne aspekty rozwoju, takie jak:

• emocje,
• mowa,
• rozwój ruchowy,
• umiejętności poznawcze,
• umiejętności społeczne.

Każdy etap rozwoju dziecka charakteryzuje się określonymi umiejętnościami i zachowaniami. Przykładowo, w zakresie reakcji wzrokowych i słuchowych, niemowlęta zaczynają reagować na dźwięki i śledzić ruchome obiekty. W rozwoju emocjonalnym dzieci uczą się wyrażać swoje uczucia i reagować na emocje innych. Rozwój motoryczny obejmuje nabycie zdolności do siedzenia, chodzenia, a później biegania i skakania. Rozwój mowy i umiejętności poznawczych ewoluuje od prostych dźwięków i gestów do skomplikowanych zdolności językowych i rozwiązywania problemów.

Ważnym aspektem są również skoki rozwojowe, czyli znaczące momenty w rozwoju dziecka – gdy nabywa nowe umiejętności i zdolności.

Niżej prezentujemy etapy rozwoju psychofizycznego dziecka od urodzenia do nastoletniości wraz z najważniejszymi kamieniami milowymi. Dowiedz się, czego możesz się spodziewać oraz na co zwrócić szczególną uwagę, aby wesprzeć swojego bobasa, malucha, starszaka czy nastolatka.

Pierwszy rok życia dziecka to czas odkrywania własnej odrębności od mamy, swojego ciała i jego rosnących możliwości, a także najbliższego otoczenia.

Rozwój fizyczny

W 12 pierwszych miesiącach życia dziecko rozwija podstawowe umiejętności motoryczne. Zaczyna od unoszenia główki, przekręcania się, siadu, raczkowania, aż po samodzielne stanie i pierwsze kroki. Rozwijają się koordynacja ruchowa oraz kontrola nad własnym ciałem. Aby te etapy wystąpiły zgodnie z normami rozwojowymi, zwróć szczególną uwagę na napięcie mięśniowe. Zaburzenia w tym obszarze – zarówno nadmierne, jak i niedostateczne napięcie – należy skonsultować z lekarzem.

Następuje szybki rozwój sensoryczny. Wzrok staje się ostrzejszy, dziecko widzi coraz więcej kolorów. Maluch reaguje na dźwięki. Skóra uczy się przyjmować różne bodźce.

W prawidłowym rozwoju niemowlaka zmysły odgrywają bardzo ważną rolę. Dziecko uczy się świata przez zmysły. Dlatego tak istotna jest ich stymulacja: zabawki, które są kolorowe, wydają dźwięki, mają różne faktury; spacery, podczas których dziecko może przyjmować wrażenia z otoczenia.

Rozwój poznawczy i emocjonalny

Maluch do pierwszego roku życia uczy się rozpoznawać twarze i głosy bliskich. To bardzo ważne dla budowania więzi. Doświadcza lęku separacyjnego, gdy ważny dorosły się oddala. Dziecko wyraża podstawowe emocje.

W tym okresie mózg bardzo intensywnie się rozwija. Jeśli chodzi o mowę, maluch w stosunkowo krótkim czasie przechodzi od krzyku przez głużenie i gaworzenie, powtarzanie sylab aż po pierwsze proste słowa. Jak wskazuje mgr Anna Skiba w artykule: Rozwój mowy dziecka w pierwszym roku życia, w głowie malucha tworzy się „magazyn słów” – im obszerniejszy, tym szybciej dziecko zaczyna mówić. Dlatego tak istotne jest, aby przemawiać do dziecka od pierwszego dnia życia.

Po ukończeniu roku, do ok. 3 roku życia, dziecko staje się coraz bardziej samodzielne, a także niezależne. Uczy się, czym są i jak działają normy społeczne.

Rozwój fizyczny

Dziecko chętnie chodzi, biega, i wspina się. Doskonali już posiadane umiejętności ruchowe, ale też wypracowuje nowe. Na ten czas przypada trening czystości – wzrasta świadomość ciała oraz kontrola nad nim. Maluch coraz lepiej radzi sobie z czynnościami manualnymi, ćwiczy motorykę małą np. przez rysowanie i układanie klocków.

Na tym etapie dla rozwoju fizycznego ważne jest, aby dziecko nie pozostawało w bezruchu. Rozwój układu kośćca i mięśni wymaga aktywności fizycznej. Coraz większa sprawność jest też bardzo ważna dla rozwoju psychicznego.

Rozwój psychiczny

Największym wyzwaniem na tym etapie rozwoju jest tzw. bunt dwulatka. Dziecko coraz silniej czuje swoją odrębność, testuje granice oraz siłę słowa „nie”. Uczy się także wyrażać swoje potrzeby. To bardzo ważny moment, w którym dziecko potrzebuje wsparcia rodziców.

Następuje intensywny rozwój mowy. Dziecko zna wiele słów, tworzy coraz bardziej złożone zdania. Uczy się przez powtarzanie i naśladowanie dorosłych, zadaje bardzo dużo pytań. Przyswajanie wiedzy odbywa się już nie tylko zmysłami, ale też werbalnie.

Rozwój emocjonalno-społeczny

Maluch próbuje wielu nowych rzeczy, a część z nich się nie udaje, co rodzi frustrację, złość, rozczarowanie. To moment, w którym dziecko uczy się bezpiecznie i adaptacyjnie wyrażać trudne emocje. Dostrzega także i coraz lepiej pojmuje emocje innych. Coraz chętniej bawi się w towarzystwie innych dzieci, choć niekoniecznie z nimi. Przyswaja podstawowe normy społeczne, np. dotyczące oczekiwania w kolejce czy dzielenia się swoimi zabawkami.

Coraz większą rolę życiu dziecka w wieku 3–6 lat ogrywają rówieśnicy. Maluch w tym wieku ma szczególnie pobudzoną wyobraźnię.

Rozwój fizyczny

Dziecko staje się zwinniejsze i silniejsze. Dotyczy to zarówno motoryki dużej, jak i małej. Dziecko uczy się skakać, rzucać piłką, jeździć na rowerku. Poprawia się sprawność dłoni i koordynacja wzrokowo-ruchowa, co umożliwia m.in. naukę pisania oraz coraz dokładniejsze rysowanie.

Rozwój poznawczy

Dziecko w wieku przedszkolnym zaczyna myśleć logicznie. Dostrzega ciągi przyczynowo-skutkowe. Budzi się także myślenie abstrakcyjne, choć wciąż silnie przeważa myślenie konkretne. Kształtująca się koordynacja oko-ręka sprawia, że dziecko może już rysować oraz pisać: kształty, wzory, litery, cyfry.

Wyobraźnia jest pobudzona i bujna. Maluch chętnie słucha opowieści, układa także swoje. Pojawiają się zabawy symboliczne (na niby, np. w sklep, w szkołę), w których przedmioty mają nadawane nowe znaczenie oderwane od realnego (np. patyk jest różdżką). Dziecko w tym okresie może konfabulować, a także uciekać się do drobnych kłamstw – to zupełnie normalne.

Rozwój emocjonalny i społeczny

W wieku przedszkolnym dziecko uczy się rozpoznawać oraz nazywać emocje swoje i innych. Przejawia empatię oraz poczucie winy. Uczy się norm społecznych i zachowania w miejscach publicznych. Rodzice nadal są bardzo ważni – dziecko chce ich uznania, chwali się osiągnięciami. Pojawiają się też coraz bogatsze relacje społeczne, pierwsze sympatie i antypatie.

W okresie wczesnoszkolnym dziecko doskonali nabyte już umiejętności ruchowe oraz coraz mocniej się usamodzielnia. Szuka nowych autorytetów innych niż mama i tata. Zyskuje też zdolności: myślenia operacyjnego, planowania, podejścia zadaniowego oraz wyciąganie wniosków.

Rozwój poznawczy 

Dziecko w wieku od 6 do 9 lat myśli w sposób uporządkowany, logiczny. Uczy się przez doświadczenia, dlatego tak ważne jest, aby szkolną teorię przekładać na praktykę oraz włączać dziecko w różnorodne zadania. Dziecko w tym wieku potrafi już celowo skupić uwagę na zadaniu. Doskonali umiejętności: czytania, pisania, liczenia, które ułatwiają przyswajanie nowych informacji.

Rozwój emocjonalny

Dziecko w wieku wczesnoszkolnym zaczyna porównywać się z innymi oraz czuć potrzebę osiągnięć. To jest podłożem do kształtowania się samooceny, a także okazją do nauczenia się, jak przyjmować porażkę i sukces.

Zarówno nauka w szkole, jak i relacje z innymi dziećmi stają się obszarem intensywnego treningu emocjonalnego. Dziecko uczy się, jak nawiązywać i budować więzi, rozwiązywać konflikty, a także jakie zasady ogranizują grupę, do której należy.

Pod względem radzenia sobie z emocjami dziecko staje się coraz bardziej samodzielne, ale wciąż wsparcie rodziców jest nieodzowne.

Rozwój społeczny

Rodzice przestają być jedynym autorytetem. Dziecko szuka innych źródeł przykładu oraz wartości. Może to być np. nauczyciel szkolny, trener karate czy starszy kolega. Warto obserwować, skąd dziecko zaczyna czerpać wzorce.

Coraz ważniejsza staje się także grupa rówieśnicza. Dziecko zaczyna postrzegać siebie jako członka grupy. Tworzą się tożsamość społeczna oraz poczucie przynależności.

Rozwój fizyczny

Dziecko staje się gotowe do uprawiania sportów zespołowych. To także czas, w którym pociechy startują w pierwszych zawodach sportowych, co idzie w parze z potrzebą rywalizacji i sukcesów, ale też przynależności do grupy. Mięśnie stają sie coraz silniejsze. Dziecko dość szybko rośnie. Poprawia się także motoryka mała: pismo jest coraz zgrabniejsze i płynne, obrazki powstają szybciej i zawierają wiele szczegółów.

Od 10. roku życia zaczynają się procesy dojrzewania widoczne gołym okiem. Ciało się zmienia, pojawiają się trudne emocje, a czasem także bunt wobec rodziców i innych „dorosłych” autorytetów.

Rozwój poznawczy 

Dziecko zaczyna myśleć abstrakcyjnie, dostrzegać złożoność świata i rozmaite punkty widzenia. Chętnie wdaje się w dyskusje, ćwiczy argumentację. Opanowuje posługiwanie się metaforą, ironią, sarkazmem i innymi sposobami werbalnego wyrażania się nie do końca wprost. Staje się bardziej autorefleksyjne, dokonuje introspekcji. Mogą pojawiać się zupełnie nowe, bardziej złożone zainteresowania i pasje.

Rozwój emocjonalny

Wraz z rozwojem fizycznym, zmianami zachodzącymi w dojrzewającym ciele i wzmożoną aktywnością gruczołów hormonalnych pojawiają się wahania nastroju, a także samooceny. Dziecko w okresie preadolescencji może szybko przechodzić od euforii do apatii, aby w następnej chwili znów odzyskać zapał do działania. Mogą temu towarzyszyć wybuchy gniewu i inne silne reakcje emocjonalne.

Rozwój społeczny

Na jednej szali leży potrzeba autonomii, na drugiej potrzeba przynależności. Głównym autorytetem dziecka staje się grupa rówieśnicza. Może ono buntować się przeciwko rodzicom, ale jednocześnie potrzebować ich akceptacji i zrozumienia.

Bardzo ważną częścią życia stają się przyjaźnie. Dziecko zaczyna sobie uświadamiać istnienie płci przeciwnej w kontekście relacji romantycznych. Pojawiają się pierwsze zauroczenia. Dziecko zaczyna przykładać wagę do swojego wyglądu i wizerunku, starając się wpasować w normy grupy.

Rozwój fizyczny

To trudny czas pod względem rozwoju fizycznego. Dojrzewanie płciowe wiąże się z ogromnymi zmianami. Dzieci w tym wieku borykają się z pierwszym owłosieniem na ciele, przetłuszczaniem się skóry i włosów, wypryskami, zmianą proporcji i kształtu ciała, a także mutacją głosu. Jednocześnie atrakcyjność fizyczna pochłania coraz więcej uwagi. Warto w tym okresie wesprzeć dziecko w dbałości o higienę i dobry wygląd, ale też pokazywać mu różnice między realnymi a internetowymi i popkulturowymi wizerunkami osób w jego wieku. To czas wątpliwości i niepewności co do swojego wyglądu.

Rodzic ma ogromne możliwości wspierania rozwoju psychicznego, fizycznego, emocjonalnego oraz społecznego swojego dziecka. Będzie to nieoceniona pomoc owocująca przez całe życie Twojej pociechy. Z drugiej strony nadmierny nacisk kładziony na rozwój dziecka może je przytłaczać. Każdy maluch rozwija się we własnym tempie, a tempo to wynika m.in. z czynników genetycznych i środowiskowych, na które nie masz wpływu. Normy rozwojowe to wskazówka dotycząca oceny postępów dziecka, ale nie jedyny poprawny wariant wzrastania.

Jak wspierać rozwój dziecka? Odpowiada psycholog

Zajęcia dodatkowe również mają znaczenie, jeśli chodzi o wspieranie rozwoju dzieci. Nauka języków obcych ma udowodniony naukowo wpływ na poprawę pamięci, koncentracji oraz poprawę ocen z przedmiotów szkolnych.

Zapisz dziecko na kurs angielskiego online.